ιπποκράτης

I

(Κως 460; – Λάρισα 377 π.Χ.). Γιατρός. Θεωρείται ο επιφανέστερος γιατρός της αρχαιότητας, θεμελιωτής της επιστημονικής ιατρικής. Για τη ζωή του πολλά στοιχεία παραμένουν άγνωστα. Ήταν γιος γιατρού, ενώ γιατροί, επίσης φημισμένοι, ήταν οι δύο γιοι του και ο γαμπρός του, γεγονός που σημαίνει πως ανήκε σε συντεχνία γιατρών που σύμφωνα με την παράδοση κατάγονταν από τον Ασκληπιό, γι’ αυτό ονομάζονταν Ασκληπιάδες. Βέβαιο είναι πως ταξίδεψε πολύ (Θάσος, Άβδηρα, Κύζικο, Αθήνα, Ασία, ίσως και Αφρική). Η ακμή του ανάγεται στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Ως δάσκαλοί του αναφέρονται ο πατέρας του, Ηρακλείδης, ο δάσκαλός του στη γυμναστική, Ηρόδικος από τη Σηλυβρία, ο Γοργίας, ο Πρόδικος και ο Δημόκριτος. Ο Ι. ανέπτυξε το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς του στην Κω, όπου όμως υπήρχε ιατρική δραστηριότητα και πριν από αυτόν, όπως και στη γειτονική Κνίδο. Είναι χαρακτηριστική η παράδοση που αποδίδει στον ομώνυμο παππού του τα έργα Περί αγμών και Περί άρθρων (για τα κατάγματα και τις εξαρθρώσεις). Πάντως με τον I. η σχολή της Κω απέκτησε τεράστια φήμη. Ο Ι. δεν φαίνεται να είχε στενότερη σχέση με τη λατρεία του Ασκληπιού, αφού αυτή ήταν σχετικά νεότερη. Θεωρείται μεγαλειώδης μορφή στην ιστορία της επιστήμης, καθώς διαχώρισε την ιατρική από τη θρησκεία και τη μαγεία (έτσι όπως ήταν γνωστή σε άλλα ιερά του Ασκληπιού, όπως στην Επίδαυρο) και τη στήριξε στην παρατήρηση και στη λογική, θέτοντας έτσι τις βάσεις της επιστημονικής ιατρικής. Η ορθολογική αυτή κατεύθυνση του επέτρεψε, παρά τις περιορισμένες γνώσεις του γύρω από την ανατομία του ανθρώπινου σώματος και τη φυσιολογία, να φτάσει σε εκπληκτικές διαγνωστικές και θεραπευτικές διαπιστώσεις, η αξία των οποίων εξακολουθεί να αναγνωρίζεται. Οι ιπποκρατικοί κανόνες διατυπώθηκαν στο βιβλίο Αφορισμοί, το οποίο για δύο χιλιετίες, έως και τον 18o αι., θεωρείτο το θεμελιώδες κλασικό κείμενο της ιατρικής. Η επιστημονική και ηθική αξία των θεωριών που περιλαμβάνει έχουν γενική ισχύ. Πρώτος επιτακτικός κανόνας είναι να μην βλάψει ο γιατρός τον άρρωστο. Το αμέσως επόμενο σημαντικό καθήκον είναι ο καθαρισμός, δηλαδή η αποβολή των στερεών και υγρών στοιχείων του οργανισμού που έχουν φθαρεί. Ο γιατρός οφείλει με την παρέμβασή του να διευκολύνει, όχι να καταπολεμά, το ουσιαστικά επανορθωτικό έργο της φύσης· οφείλει να ανακουφίζει τους πόνους του ανθρώπου όχι με την επέμβαση των θεών αλλά με τη χρησιμοποίηση θεραπευτικών και διαιτητικών μέσων και με την εφαρμογή των κανόνων υγιεινής. Αφού αφομοίωσε, επεξεργάστηκε και διεύρυνε ό,τι εποικοδομητικό υπήρχε στις ιατρικές γνώσεις του καιρού του, ο I. κατέληξε στη διατύπωση της λεγόμενης θεωρίας των χυμών, που έμελλε να επηρεάσει τις αντιλήψεις για την παθολογία έως την εποχή μας. Πίστευε ότι οι καταστάσεις υγείας και ασθενείας συνδέονται με τις αντίστοιχες καταστάσεις ισορροπίας και έλλειψης ισορροπίας μεταξύ των τεσσάρων βασικών υγρών του σώματος (αίμα, φλέγμα, κίτρινη και μαύρη χολή), από την ανάμειξη των οποίων εξαρτάται και η ατομική ιδιοσυγκρασία (αιματώδης, φλεγματική, χολερική και μελαγχολική). Οι απόψεις αυτές, παρά τις ανακρίβειες που περιείχαν, εισηγούνταν τη βιολογική ενότητα του οργανισμού –που δεν αντιμετωπιζόταν πια απλώς ως ένα σύνολο οργάνων– και αποτέλεσαν τη μεγαλοφυή θεωρία, που προηγήθηκε κατά 23 ολόκληρους αιώνες από τη γέννηση της επιστήμης του ανθρώπινου οργανισμού. Ο I. υπήρξε εξάλλου ο δημιουργός του ηθικού κώδικα του ιατρικού επαγγέλματος, με τον ιατρικό Όρκο, στον οποίο καθόριζε την αποστολή και τα καθήκοντα του γιατρού: αποχή από κάθε πράξη που θα έβλαπτε τον ασθενή, θα παραβίαζε το ιατρικό απόρρητο κλπ.

Το συγγραφικό έργο του I. είναι ογκώδες και χαρακτηρίζεται από ποικιλία τόσο στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή. Τα γραπτά του συγκέντρωσαν οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί σε μια συλλογή από 53 κείμενα, χωρισμένα σε 62 ή κατά άλλους σε 73 βιβλία. Η πρώτη λατινική έκδοσή τους με τον τίτλο Corpus hippοcraticum τυπώθηκε στη Ρώμη το 1525· τον επόμενο χρόνο ο Άλδος Μανούτιος τύπωσε το ελληνικό κείμενο. Ο συγγραφικός αυτός όγκος περιλαμβάνει έργα του ίδιου του I., της σχολής του και των οπαδών του. Η εξακρίβωση των έργων που γράφτηκαν από τον ίδιο τον Ι. αποτέλεσε πάντα πρόβλημα για τους φιλολόγους. Οπωσδήποτε απορρίπτονται όσα δεν είναι γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο. Σύμφωνα με μια άποψη, ο όγκος των ιπποκρατικών συγγραμμάτων στην πραγματικότητα προέρχεται από μια βιβλιοθήκη που αποτελούσε όργανο εργασίας της σχολής της Κω. Μερικά από τα έργα αυτά, όπως για παράδειγμα το Περί αέρων, υδάτων και τόπων και το Περίιερής νούσου (που θεωρείται ορόσημο της ευρωπαϊκής επιστήμης), πέρα από την ιστορική τους σημασία, με τον τρόπο που είναι γραμμένα αποτελούν, ως μαρτυρίες αρχαϊκής πεζογραφίας, σταθμό στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία.

Τα έργα του I. που σώζονται έως τις ημέρες μας είναι τα ακόλουθα:

Γενικά: Όρκος, τον οποίο έδιναν όσοι έμελλαν να σπουδάσουν την ιατρική· Νόμος, στον οποίο γίνεται λόγος για εκείνα που απαιτούνται για τη σπουδή της ιατρικής· Περί αρχαίης ιητρικής, όπου καταπολεμάται η γνώμη πως για όλες τις αρρώστιες υπάρχει μία κοινή αιτία· Περί ιητρού, στο οποίο εξετάζεται ποιος πρέπει να είναι ο γιατρός στο σώμα και στην ψυχή και πώς πρέπει να είναι το ιατρείο του· Περί τέχνης, σύμφωνα με το οποίο στην ιατρική τέχνη και όχι στην τύχη πρέπει να οφείλεται η θεραπεία του αρρώστου· Περί ευσχημοσύνης, στο οποίο υποστηρίζεται ότι υπάρχει στενή σχέση ιατρικής και φιλοσοφίας· Παραγγελίαι, με περιεχόμενο περίπου ίδιο με το προηγούμενο· Αφορισμοί, διάφορα φιλοσοφικά αποφθέγματα και παροιμιώδεις φράσεις.

Ανατομικά: Περί ανατομής, Περί καρδίης, Περί σαρκών, Περί αδένων, Περί οστέων φύσεως, Περί φύσεως ανθρώπου, Περί γονής και Περί φύσεως παιδίου.

Διαιτητικά: Περί τροφής, Περί διαίτης, Περί διαίτης υγιεινής.

Παθολογικά: Περί αέρων, υδάτων και τόπων, Περί χυμών, Περί κρίσεων, Περί κρισίμων, Περί εβδομάδων, Περί φυσών.

Προγνωστικά: Προγνωστικόν, Προρρητικόν, Κωακαί προγνώσεις.

Θεραπευτικά: Περί διαίτης οξέων, Περί υγρών χρήσης.

Ειδικής νοσολογίας: Περί επιδημιών (βιβλία 7), Περί παθών, Περί νόσων, Περί του εντός παθών, Περί ιερής νούσου, Περί τόπων των κατ’ άνθρωπον.

Οφθαλμολογικά: Περί όψεως.

Παιδιατρικά: Περί οδοντοφυίας.

Χειρουργικά: Κατ’ ιητρείον, Περί ελκών, Περί αιμορροΐδων, Περί συρίγγων, των καθ’ έδραν συριγγίων, Περί των εν τη κεφαλή τρωμάτων, Περί αγμών, Περί άρθρων εμβολής, Μοχλικός· το τελευταίο αναφέρεται στη χρησιμοποίηση εργαλείων που χρησιμοποιούνται για την ανάταξη των εξαρθρώσεων.

Διάφορα: Επιστολαί, συνολικά διασώθηκαν 24· Το δόγμα των Αθηναίων, ψήφισμα υπέρ του I.· Επιβώμιος, λόγος του I. στους Θεσσαλούς· Πρεσβυτικός, λόγος του Θεσσαλού, γιου του I., προς τους Θεσσαλούς.

Ο όρκος του Ιπποκράτη, γραμμένος σε σχήμα σταυρού, σε χειρόγραφο του 13ου αι. (Βατικανό).

Προτομή του πατέρα της ιατρικής, Ιπποκράτη (Μουσείο της Όστια).

II

Όνομα διαφόρων ιστορικών προσώπων της αρχαιότητας.

1. Τύραννος της Γέλας (498 – ; π.Χ.). Διαδέχθηκε τον αδελφό του, Κλέανδρο. Επεδίωξε την κατάκτηση όλων των σικελικών πόλεων. Νίκησε τους Συρακούσιους κοντά στον ποταμό Έλωρο και υποχρέωσε με πόλεμο τους Ζαγκλαίους vα αναγνωρίσουν την επικυριαρχία της Γέλας. Κυρίευσε έπειτα τις πόλεις Νάξο, Καλλίπολη και Λεοντίνους, άρχισε επιχειρήσεις εναντίον των ιθαγενών ηγεμόνων της Σικελίας και σκοτώθηκε σε μάχη κοντά στα Ύβλα.

2. Αθηναίος στρατηγός (; – 425 π.Χ.). Ήταν ανιψιός του Περικλή. Κατέλαβε το 425 π.Χ., μαζί με τον Δημοσθένη, το επίνειο των Μεγάρων Νίσαια. Σκοτώθηκε στο Δήλι, όταν οι Αθηναίοι εισέβαλαν στη Βοιωτία και συγκρούστηκαν με τους Θηβαίους.

3. Σπαρτιάτης στρατηγός (; – 409 π.Χ.). Ηττήθηκε το 412 από τον αθηναϊκό στόλο κοντά στο ακρωτήριο της Καρίας Τριόπιο. Μετά τη ναυμαχία της Κυζίκου, στην οποία καταστράφηκε ο στόλος του Μινδάρου, ανέλαβε την αρχηγία των πλοίων που είχαν διασωθεί και ανήγγειλε στη Σπάρτη την καταστροφή με την παροιμιώδη λακωνική επιστολή του: «Έρρει τα κάλα· Μίνδαρος απεσσύα· πεινώντι τώνδρες· απορίομες τι χρη δραν» (καταστράφηκαν τα πλοία, ο Μίνδαρος σκοτώθηκε, δεν έχουν τρόφιμα οι άνδρες, δεν ξέρουμε τι πρέπει να πράξουμε). Διορίστηκε έπειτα αρμοστής στην Καληδόνα, όπου σκοτώθηκε, πολεμώντας εναντίον του στρατού του Θρασύλλου και του Αλκιβιάδη.

4. I. ο Χίος (470; – 400; π.Χ.). Γεωμέτρης. Άκμασε στην Αθήνα μεταξύ 450-420 π.Χ. Μαθητής ίσως του Οινοπίδη του Χίου, ασχολήθηκε αρχικά, όπως λέει ο Αριστοτέλης, με το εμπόριο. Κατόπιν, αφού έχασε όλα τα υπάρχοντά του, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα και αφοσιώθηκε στη γεωμετρία. Ο I. υπήρξε ο ιδρυτής της αθηναϊκής γεωμετρικής σχολής και θεωρείται ο πρώτος μεγάλος Έλληνας γεωμέτρης. Ασχολήθηκε με δύο προβλήματα που κυριαρχούσαν στην ελληνική γεωμετρία, τον τετραγωνισμό του κύκλου και τον διπλασιασμό του κύβου. Σε αυτόν οφείλονται οι πρώτοι τετραγωνισμοί επίπεδων επιφανειών που ορίζονται με καμπύλες και όπως φαίνεται και η αναγωγή του προβλήματος του διπλασιασμού του κύβου στο πρόβλημα της παρεμβολής δύο αναλόγων μέσων όρων μεταξύ δύο δοθέντων αριθμών. Στον I. επίσης οφείλεται η πρώτη προσπάθεια συστηματικής έκθεσης της γεωμετρίας, ένα βιβλίο Στοιχείων, που όμως δεν σώζεται.

5. Γιατρός (4ος αι. π.Χ.). Ήταν εγγονός του περίφημου γιατρού Ιπποκράτη και γιος του Δράκοντα. Άσκησε το επάγγελμά του στη μακεδονική αυλή και έσωσε τη ζωή της Ρωξάνης, συζύγου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

6. Στρατηγός (; – 212 π.Χ.). Γεννήθηκε στην Καρχηδόνα, απ’ όπου καταγόταν η μητέρα του και όπου κατέφυγε ο πατέρας του, όταν τον εξόρισαν από τις Συρακούσες. Μετά τη μάχη των Καννών οι Καρχηδόνιοι τον έστειλαν στις Συρακούσες, όπου έγινε αρχηγός του φιλοκαρχηδονικού κόμματος. Το 214 π.Χ. ο Ι., μαζί με 2.000 Λεοντίνους νίκησε μια μικρή ρωμαϊκή στρατιά, αλλά, όταν ηττήθηκε από τον Μάρκελλο, επικεφαλής μεγάλου ρωμαϊκού στρατού, κατέφυγε στις Συρακούσες. Το 212 π.Χ. έγινε πάλι στρατηγός και, αφού συνενώθηκε με τον στρατηγό των Καρχηδονίων Ιμίλκωνα, κυρίευσε διάφορες σικελικές πόλεις που είχαν φιλικές σχέσεις με τους Ρωμαίους. Έπειτα, ο I. και ο Ιμίλκωνας αναγκάστηκαν να πάνε να βοηθήσουν τις Συρακούσες, που κινδύνευαν να καταληφθούν από τον Μάρκελλο, και πέθαναν και οι δύο από λοιμό, που αποδεκάτισε τον στρατό τους.

* * *

ἱπποκράτης, ὁ (Μ)

αυτός που κρατάει τους ίππους, ο ιπποκόμος.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ἱππ(ο)-* + -κράτης (< κράτος), πρβλ. δημο-κράτης, Σω-κράτης].